20 fevral 2017

Su – yaşadığımız dünyanın bütün canlılarının ayrılmaz bir parçasıdır. Hələ qədim mədəniyyətlərdə su həyatın əsl mahiyyəti və mənbəyi kimi göstərilirdi. Qədim romalılar sürətlə inkişaf edən şəhərlərinə boru və kəmərlər vasitəsilə ilk su çəkənlər olublar. Onlar dərk edirdilər ki, sakinlərin təmiz su ilə təmin olunması şəhərin gələcəyi üçün önəmlidir.

Su, eyni zamanda, bir çox dinlərdə, əfsanələrdə və incəsənətlərdə əksini tapan element olub. Bəzi inanclarda ruhun müqəddəs su vasitəsilə təmizlənməsi kimi bir yanaşma var. Misir mifologiyasına əsasən, bəşəriyyətin başlanğıcını təmsil edən Nu suyu simvolizə edirdi. O insanlara həyat bəxş etdi, quraqlıq isə xaosa səbəb oldu.

Su yaşadığımız planetdə yaşamı dəstəkləyən ilk elementlərdəndir. Bu izah insanların suya olan tələbatının ödənilməsinin vacibliyini göstərmək üçün kifayət edir. Bir çox ölkələrdə əhalinin təmiz və keyfiyyətli su ilə təmin olunması xüsusi qanunlarla tənzimlənir və bu işin fasiləsiz həyata keçirilməsinə xüsusi nəzarət var. Su anbarları, filtr sistemləri, su boruları və kəmərləri keçmiş dövrlərdən etibarən bu prosesin tənzimlənməsi üçün istifadə olunan vasitələrdir.

Azərbaycanda da insanların təmiz su ilə təmin olunması üçün zəruri infrastrukturun yaradılması hər zaman diqqət mərkəzində olub. Əhalinin çoxluq təşkil etdiyi Bakı şəhəri və Abşeron yarımadasının içməli su təchizatında mühüm tədbirlərin görülməsi istiqamətində əsaslı işlər XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərindən daha geniş vüsət aldı. Bu dövrədək su təchizatı əsasən aşağı keyfiyyətli quyu suyu əsasında qurulmuşdu və duzsuzlaşdırılmış dəniz suyundan da istifadə edilirdi. Xolera xəstəliyi yayıldıqdan sonra artıq bir çox quyular bağlandı. Yaranan problemlər nəzərə alınaraq yeni mərkəzləşdirilmiş su kəmərinin çəkilməsi məsələsi gündəmə gəldi. 1879-cu ildə Şəhər Dumasının iclasında şəhərdə su çatışmazlığı probleminin həlli üçün tədbirlərin görülməsi məsələsi gündəmə gətirilir. Bu istiqamətdə görüləcək işlərə nəzarət etmək üçün Su Komissiyası yaradılır. Hacı Zeynalabdin Tağıyev Komissiyanın üzvlərindən biri seçilir. Uzun müzakirələrdən sonra layihəyə hazırlıq məqsədi ilə xaricdən mütəxəssislərin dəvət olunması qərara alınır. Onlar arasında 1899-cu ilin oktyabrında Bakıya gələn Uilyam Lindley apardığı tədqiqatlarla fərqlənərək Şahdağın ətəyindən süzülən Şolların zəngin su ehtiyatlarına diqqət yetirib. O, Kür çayı, Samur çayı və Şollar bulağı kimi su təchizatı mənbələrini müqayisə edərək Şollara üstünlük vermiş və öz qərarını iqtisadi cəhətdən də əsaslandırmışdı: “Dağ çaylarının suyu Qızıl Burunda qurtarır. Çayların əhatə etdiyi həmin sahələr Qızıl Burun yaşayış məskəni olan əraziyə qədərdir. Samurçay, Vəlvələçay, Qaraçay, Ağçay, Qubaçay, Alpançay, Qusarçay dənizə axır və dəniz səviyyəsindən yuxarıda yerləşir. Bu çayların mənbəyində çınqıl çoxdur. Alpan çayının suyu təmizdir, bulaq suyudur. Sudurçay hövzəsində də çoxlu çınqıl var. Bu, yerin altında təmiz su olmasının göstəricisidir. Samur çayı gillidir, sahillərini tez-tez dəyişir. Fəsildən asılı olaraq gah bu sahildən, gah da o biri sahildən axır. Koka kəndinin yaxınlığında suyun axın gücü 1 saniyədə 3 kubmetrdir. Su təmizdir, hərarəti 12 dərəcədir. Bu suyun 3 faizi Bakını su ilə təchiz etmək üçün kifayətdir. Axtıçayın suyu Samurun suyundan 3 dəfə azdır və bulaq suyudur. Axtıyla müqayisədə Samur çayının suyu daha soyuqdur. Şahdağın, Şahbuz dağın şimal tərəfinə qar, yağış çox yağdığından burada su ehtiyatı da çoxdur. Mənim bu mülahizəmi Tiflis rəsədxanasının verdiyi arayış da təsdiq edir”. Beləliklə, Lindley qərara gəlir ki, Bakıya suyu Şahdağın şimal tərəfində yerləşən bulaqlardan çəkmək lazımdır.

1901-ci ilin iyununda Bakı şəhərinə su kəməri çəkilməsinə dair U.Lindleylə müqavilə bağlanır. Beləliklə, 1903-cü ildə Bakı şəhəri və Abşeron yarımadasının içməli su təchizatında mühüm əhəmiyyət daşıyan ilk magistral su xəttinin - Şollar-Bakı su kəmərinin əsası qoyuldu. Bir sıra problemlər prosesi ləngitsə də, 1917-ci ilin yanvarında 186 km uzunluğa malik kəmərin tikintisi başa çatdırıldı. Bununla da, paytaxtımızın və Abşeronun içməli su təminatında yeni dövr başlayır.

“Şollar”ın tarixinin bilinməyən məqamları

“Şollar” suyunun Bakı sakinlərinin istifadəsinə verilməsi, onun faydaları və ölkəmizin su təsərrüfatındakı tarixi rolu haqqında hamı tərəfindən bilinən məlumatlarla yanaşı, əslində önəmli detalları özündə əks etdirən, lakin çoxlarının bilmədiyi məqamlar da mövcuddur. Bu baxımdan “Su İstehsalçıları” İctimai Birliyinin sədri Dövlət Məmmədovun araşdırmalarında qeyd olunan faktlara nəzər salmaq maraqlı olardı. O, U.Lindleyin tədqiqatları haqqında danışarkən mütəxəssisin Kür ya da Samur çayından su kəməri çəkilməsi üçün layihə hazırlaması məsələsinə toxunur və bildirir ki, mütəxəssis araşdırmaları zamanı keçmiş Quba qəzasında Şollar, Fərzalıoba, Bostançı kəndlərinin yaxınlığında yerdən çıxan bulaqları gördükdən sonra kəmərin məhz bu ərazidən çəkilməsi təklifini irəli sürür. Bu haqda ovaxtkı şəhər rəhbərliyinə məlumat versə də, bu ideya etirazlara səbəb olur. Belə bir vəziyyətdə onun təklifini dəstəkləyən və müdafiə edənlərdən biri milyonçu, xeyriyyəçi və ictimai xadim Hacı Zeynalabdin Tağıyev olur. Yaranan problemlərə baxmayaraq, layihənin reallaşması üçün işlər görülür və Şollar suyu Bakı sakinlərinə çatdırılır. Qeyd olunan üç kənd arasında ən bol sulu bulaqlar Şollarda olduğu üçün Lindley kəməri “Şollar” adlandırır və tikinti işlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Su polisi məntəqəsi də ilk dəfə bu ərazidə yaradılır.

Şollar-Bakı su kəmərinin çəkilməsi zamanı Lindley tərəfindən aparılan araşdırmalar bu suyun heç bir təmizləmə əməliyyatına ehtiyacı olmadığını, filtrdən keçirmədən insanlara çatdırmağın mümkünlüyünü təsdiq etmişdi. Bu gün fiziki cəhətdən sağlam nəslin yetişməsində bu gərgin və uzun illərin əməyinin böyük rolu var. Dənizə axan yeraltı çaydan mənbəyini götürən bu suyun tərkibi təbii minerallarla zəngindir.

Ümumiyyətlə, təbii bulaq suyunun insan orqanizmi üçün nə dərəcədə faydalı olması hər kəsə bəllidir. O, insana təbiətin enerjisini bəxş edir. Bulaq suyu öz tərkibini dəyişmədən, təbii halda insanlara çatdırıldığı zaman sağlamlığın əsl mənbəyi kimi dəyərləndirilir. Bu su qum və çınqıl kimi təbii filtrlərdən keçərək təmizləndiyi üçün əlavə heç bir prosesə ehtiyac qalmır. Şollar suyu məhz bu baxımdan önəmli dəyərdir. Almaniyada aparılmış mikrobioloji və kimyəvi analizin nəticələrinə əsasən, Şollar suyu ölkəmizdə ən keyfiyyətli içməli su statusunu alıb.

U.Lindley Şollar kəmərinin çəkilməsi zamanı təəssüratlarını bu sözlərlə ifadə etmişdi: “Qərbi Avropanın 35 şəhərində su və kanalizasiya müəssisələrinin qurulması müşahidə olunub. Lakin, Şollar kəmərinin inşası kimi texniki cəhətdən mürəkkəb və möhtəşəm bir layihənin reallaşmasına rast gəlməmişdim”. Bu gün, 100 il sonra, Azərbaycan paytaxtının yüz minlərlə sakini sağlam həyat mənbəyi olan Şollardan istifadə edərkən böyük çətinliklərlə ərsəyə gələn bu layihənin təşəbbüskarlarına minnətdardırlar.

Bakıda və ətraf ərazidə içməli su qaynaqlarının hələ qədim dövrlərdən diqqət mərkəzində olması haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. D.Məmmədov öz araşdırmalarında tarixi mənbələrə istinadla bu mövzu ilə bağlı da maraqlı faktları gündəmə gətirir. O vurğulayır ki, Qobustanda Böyük-daş dağın ətəyində tapılan daşın üzərindəki yazıları oxuyandan sonra Roma imperatoru Domisianın hökmranlığı dövründə Bakıya gələn 12-ci Roma legionunun burada dayanması aydın olur. Onların məhz bu ərazidə dayanmalarının səbəbi təmiz bulaq suyu və iki su quyusu olub. Ərəb coğrafiyaçısı İbn Ayas isə Bakıda havanın da, içmək üçün bulaqlardan, quyulardan götürülən suyun da olduqca təmiz olduğunu yazırdı.

D.Məmmədov əhalini içməli su ilə təmin etmək üçün Bakıya müxtəlif vaxtlarda, şəhərin dağlıq hissəsindən daşdan yonulmuş 2 su kəməri çəkilməsi haqqında da məlumat verərək bildirib ki, digər bir su kəməri Şirvanşahların zamanında çəkilib. Gələn su ovdanlara tökülürdü və əhali sudan pulsuz istifadə edirdi. Şirvanşahlar sarayını və onun ətrafında yaşayan əhalini su ilə təmin edən “Şah” su kəməri isə XV əsrin əvvəllərində Bakının şimalında yerləşən bulaqlardan çəkilmişdi. Bakı xanı Məmmədqulu xanın inşa etdirdiyi su kəməri 1791-92-ci illərdə, şəhərə daxil olan 3-cü su kəməri isə sonuncu Bakı xanı Hüseynqulu xanın dövründə çəkilib.

Su təchizatı sektorunda inkişaf tendensiyaları və perspektiv layihələr

Bu il “Şollar-Bakı Su Qurğuları Kompleksi”nin istismara verilməsinin 100 ili tamam olur. Bir əsrlik fəaliyyəti dövründə bu mənbə paytaxtı stabil rejimdə su ilə təmin edir. Keçən dövr ərzində ölkəmizin tərəqqisi, bütün sahələrdə, o cümlədən sosial sferada da sürətli inkişafın nəzərə çarpması kontekstində əhalinin zəruri ehtiyaclarının yüksək səviyyədə və fasiləsiz ödənilməsi kimi məqamlar diqqət mərkəzində olub. Bu baxımdan sözsüz ki, paytaxtımızın və bölgələrdə yaşayan sakinlərin keyfiyyətli içməli su təminatı prioritet istiqamətlərdən biridir.

Ölkəmizin su təchizatı və kanalizasiya sektorunun müasir inkişaf tarixi “Azərsu” ASC-nin fəaliyyəti ilə bağlıdır. İçməli su təchizatı və kanalizasiya sektorunda idarəetmənin təkmilləşdirilməsi məqsədilə Prezident İlham Əliyev 2004-cü il iyun ayının 11-də “Azərsu”

ASC-nin yaradılması haqqında Sərəncam imzalayıb. Bu qərar ölkəmizin su təsərrüfatının yeni formatda inkişafında köklü dəyişikliklərlə müşahidə olunmaqdadır. Dövrümüzün tələblərinə uyğun layihələrin icrası daim aktualdır. Bu baxımdan Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəməri və Ceyranbatan Ultrasüzgəcli Sutəmizləyici Qurğular Kompleksini xüsusi qeyd etmək lazımdır.

Prezident İlham Əliyevin “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın icrasının üçüncü ilinin yekunlarına həsr olunan konfransda ölkəmizdə su təsərrüfatının inkişafı və görüləcək işlərlə bağlı səsləndirdiyi fikirlər müvafiq sahənin ölkə rəhbərliyinin daim diqqətində olduğunu bir daha göstərdi: ““Azərsu” ASC-nin qarşısına məqsəd qoyulmuşdur ki, bir neçə il ərzində bütün şəhərlərimizin içməli su və kanalizasiya layihələri tam icra edilsin. Əhaliyə 24 saat fasiləsiz, Dünya Səhiyyə Təşkilatının standartlarına uyğun içməli su verilsin. Biz bu hədəfə doğru irəliləyirik. Hər il bir çox şəhərlərimizdə içməli su layihələri istifadəyə verilir. Hazırda Bakının fasiləsiz su təminatı 80 faizə çatmışdır. Ölkə üzrə isə bu göstərici təxminən 65 faizdir. Bu, daha da artmalıdır”.

Müvafiq sektorda görüləcək işlərin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə 2035-ci ilədək perspektiv inkişaf nəzərə alınmaqla su təchizatı, kanalizasiya sistemləri və yağış sularının idarə olunması üçün Master Plan hazırlanıb. Ümumilikdə, “Azərsu” ASC-nin 12 illik fəaliyyəti dövründə 6700 km magistral və paylayıcı su xətti, 2300 km kanalizasiya kollektoru və xətti, 4 sutəmizləyici qurğu, 205 su anbarı, 108 su və kanalizasiya-nasos stansiyası tikilib, 260 artezian və subartezian quyusu qazılıb, 420 minə yaxın smart tipli sayğac quraşdırılıb.

“Şollar-Bakı Su Qurğuları Kompleksi”nin istismara verilməsinin 100 illiyinin qeyd olunması üçün cari il bir sıra tədbirlərin keçirilməsi nəzərdə tutulur: “Su nəinki həyat mənbəyidir, hətta həyatın özüdür” devizi altında Birinci Bakı Beynəlxalq Su Həftəsi, “Azərsu” ASC və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının birgə təşkilatçılığı ilə “Şollar Unikal Su Qurğusu” mövzusunda Beynəlxalq elmi-praktiki konfrans, “Şollar-100” mövzusunda rəsm və foto sərgilər və digər tədbirlər əldə olunan nailiyyətlərin nümayiş etdirilməsi, ölkəmizin su təsərrüfatının inkişafında Şollar kompleksinin rolunun qiymətləndirilməsi, müvafiq sahənin daha da təkmilləşdirilməsi üçün yeni ideyaların gündəmə gətirilməsi baxımından önəmli rol oynayacaq.

Maqsud Dadaşov, AZƏRTAC-ın müxbiri

“Azərsu” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçün